کویـــر: محیط زیست و احتیاط‌‌ها
با شروع فصل پاییز شاهد افزایش سفرهای گروهی به مناطق کویری و بیایانی هستیم. کویر یکی از زیباترین جلوه‌گاه‌های طبیعت است. آرامش شب‌های کویر، ستارگانی که در شب می‌درخشند، قدم زدن بر روی شن‌های نرم و روان، شترسواری در صحرای طلایی، هیجان موتورسواری و آفرود بر تپه‌های مواج، هر انسانی را به وجد می‌آورد. اما حقیقت این است که اکوسیستم کویری مانند سایر اکوسیستم‌ها بخش مهمی از زمین می‌باشد. مهم نیست که خشک باشند و یا بارندگی و تنوع زیستی کمتری داشته باشند؛به هرحال مناطق کویری بخشی از زمین هستند و به حفظ تعادل آن کمک می‌کنند.
شاید خیلی از ما به‌دلیل عدم آگاهی تصور کنیم که مناطق کویری و بیابانی نیاز به مراقبت نداشته و فاقد ارزش هستند. اما باید بدانیم که انسان با استفاده از فعالیت‌ها و فن‌آوری پیشرفته خود، خسارات جبران‌ناپذیری را به این مناطق وارد کرده و این طبیعت بکر را در معرض آسیب‌های جدی قرار داده است. برای اینکه بدانیم چگونه می‌توانیم از محیط زیست کویر حمایت کنیم، ابتدا بایستی با آنها آشنا شویم. در این بخش از بلاگ دلتا سعی کرده‌ایم ابتدا یک شناخت کلی درباره محیط زیست کویر و ویژگی‌های آن ارائه داده و سپس عواملی را که اکوسیستم‌های کویری را به خطر می‌اندازد، بررسی کنیم. با ما همراه باشید.
تفاوت کویر و بیابان
وقتی صحبت از کویر میشود، معمولا تصویری از تپه‌های شنی یا سنگی در ذهن ما نقش می‌بندد. اما کویر چیزی فراتر از تپه‌های شنی است و انواع متفاوتی نیز دارد. در بین عامه‌ی مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای بیابان به کار می‌برند که تصور اشتباهی اشت. در واقع بیابان به بخشی از مناطق خشک گفته میشود که در آن بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باشد و حتی ممکن است چندین سال در آن باران نبارد و با کم‌آبی و تبخیر شدید مواجه باشد؛ همچنین پوشش گیاهی در آن بسیار ضعیف است.
کویر، زمین‌های رسی پف‌کرده،با شوری و نمک بسیار شدیدی هستند که اکوسیستم‌های توسعه یافته و کاملاً منحصر به‌فردی دارند. پوشش گیاهی کویری معمولاً پوشیده از خاک و درختانی است که در برابر شرایط سخت زندگی که آنها را احاطه کرده، مقاومت می‌کنند.
ویژگی‌های اکوسیستم کویر
مناطق کویری به دلیل شرایط آب و هوایی دارای ویژگی‌های خاص خودشان هستند و معمولا با میزان بارندگی، دما، میزان خشکسالی و نوع گیاهان و جانوران، می‌توان آنها را تشخیص داد.
1- بارندگی کم
بارش باران در کویر سالانه کمتر از 25 سانتی‌متر بوده و این مقدار معمولاً متغیر است؛ بنابراین گاهی اوقات حتی می‌تواند کمتر باشد. به عنوان مثال، بعضی از مناطق کویری، چندین سال است که بارش باران را ندیده‌اند.
2- محدوده دما
تغییرات دمایی در مناطق کویری در طول یک شبانه‌روز بسیار گسترده است. جذب نور خورشید، به‌دلیل فقدان پوشش گیاهی و آب، برای زمین بسیار سخت است؛ به همین دلیل در ساعات شب دما به شدت کاهش می‌یابد.
3- خشکی
خاک کویر بسیار خشک بوده و معمولاً از شن تشکیل شده است؛ بنابراین از مواد مغذی کمی برای رشد گیاهان کم برخوردار می‌باشد. همین مسئله توسعه گیاهان را دشوار کرده، به‌طوری‌که فقط برخی از گونه‌ها می‌توانند در آن رشد کنند.
4- گیاهان و جانوران خاص
قطعاً در طول روزهای تابستان کویر که دمای هوا به طور بالقوه سوزان است، و در زمستان‌ها که دمای هوا به زیر صف می‌رسد، زندگی کردن بسیار دشوار است. حیوانات و گیاهانی که در کویر زندگی می‌کنند معمولاً ویژگی‌های خاصی دارند که بقای آنها را در این شرایط امکان پذیر می‌کند.گونه های جانوری ای که در مناطق کویری ایران دیده شده‌اند، بسیار متنوع‌اند. از بین آنها می‌توان به ملخ، پروانه، سوسک، مورچه، عنکبوت، عقرب، شیطان خار، گنجشک صحرایی و شتر وحشی اشاره نمود. از گونه‌های گیاهی کویر نیز فلور، تاغ، کاکتوس‌ها، کاردون، بوته زار و خارشتر را می‌توان نام برد.
حیات وحش کویر
پوشش جانوری مناطق کویری و بیابانی به لحاظ تنوع گونه‌های زیستی و فراوانی جمعیت حیات وحش در کشور شاخص است. این مناطق به دلیل دشواری دسترسی انسانی شرایط لازم از لحاظ امنیت، غذا و آب را دارا است. با این وجود گونه‌های گیاهی و جانوری فراوانی در این مناطق وجود داشته که بر اثر تخریب زیستگاه یا شکار بی‌رویه، نسل آنها منقرض شده و یا در لبه انقراض قرار گرفته‌است.
چرا باید از محیط زیست مناطق کویری مراقبت کنیم؟
دلایل محافظت از محیط زیست کویر به شرح زیر است:
1.تنوع زیستی منحصربفرد: ایران به دلیل تشکیلات زمین شناسی، اقلیم و خاک های متنوع، میزبان تنوع زیستی برجسته ای است. حفاظت از محیط زیست کویر به حفظ این تنوع زیستی منحصر به فرد کمک می کند.
2. گونه های در حال انقراض: حدود 100 گونه از جانوران مهره‌دار در ایران در سطح آسیب پذیر یا در معرض خطر هستند. حفاظت از بیابان در سفرهای کویرنوردی می تواند به حفاظت از این گونه ها کمک کند.
4. میراث فرهنگی: کویرها بخشی از میراث فرهنگی ایران هستند. آنها خانه تمدن های باستانی بوده اند و هنوز گنجینه های باستان شناسی بسیاری را در خود جای داده اند. این نوع اکوسیستم برای حفظ آثار باستانی بقایای تاریخی، بسیار ایده‌آل است. بنابراین، بیابان‌ها اهمیت زیادی در اکتشافات باستان شناسی دارند.
5. تنظیم آب و هوا: بیابان ها نقش تعیین کننده ای در تنظیم آب و هوای زمین دارند. آنها نور خورشید را به فضا منعکس، و به خنک شدن سیاره کمک می کنند.
7. حفاظت از خاک: خاک های بیابانی اغلب غنی از مواد معدنی هستند. این اکوسیستم منبع بزرگی از مواد معدنی، گاز طبیعی و نفت را داراست. حفظ محیط زیست کویر به جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ این منابع ارزشمند کمک می کند.
8. فرصتهای تحقیق: بیابان ها فرصتهای منحصر به فردی را برای تحقیقات علمی، از جمله مطالعات در مورد تغییرات آب و هوا، اکولوژی و زمین شناسی فراهم می‌کنند.
9. آموزش و تفریح: بیابان ها فرصت‌هایی را برای تفریحات فضای باز(رصد ستارگان،آفرود، موتورسواری و...) و آموزش محیطی فراهم می‌کنند. طبیعتا برای ادامه‌دار بودن امکان تفریح و آموزش در این فضای بی نظیر باید قدر آن را دانسته، با احتیاط فراوان به این محیط سفر مسئولانه داشته باشیم.
10. توسعه پایدار: با برنامه‌ریزی مناسب و سیاست‌های پایدار، بیابان‌ها می‌توانند به توسعه پایدار کمک کنند. به عنوان مثال، آنها پتانسیل تولید انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی را دارند.
یادآوری این نکته مهم است که هر اقدامی که انجام می‌دهیم می‌تواند بر این اکوسیستم‌های شکننده تأثیر بگذارد. بنابراین، بسیار مهم است که ما تلاش کنیم ردپای خود را به حداقل برسانیم و روی اجرای شیوه های پایدار اهتمام ورزیم.
چه عواملی محیط زیست کویر را به خطر می‌اندازد؟
از عواملی که سبب می‌شوند مناطق کویری در معرض خطر قرار بگیرند، به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
1-فعالیت‌های انسانی: این فعالیت ها می‌تواند تاثیر بسیار زیادی در تخریب اکوسیستم‌های کویری داشته باشد. مثل آفرود کردن که باعث ایجاد مسیرهایی روی این مناطق شده و ممکن است اثرات مخرب آن تا مدت ها باقی بماند. این مسیرها می‌توانند گیاهان را در بیابان از بین ببرند.
هنگامی که گیاه آسیب می‌بیند، حیوانات نیز دچار آسیب می‌شوند. حیواناتی که برای استتار به کف بیابان شنی متکی هستند در صورت عدن رعایت سافاری مسئولانه زیر لاستیک‌های بزرگ ماشین‌های آفرودی قرار گرفته و از بین می‌روند.
2-از بین رفتن گیاهان: درختان در کنار جاذبه های گردشگری، کاربرد مهمتری دارند و آن تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از گسترش بیابان‌ها است. عامل اصلی تامین آب گیاهان کویری منابع آب زیر زمینی است که با کاهش سطح این آب‌ها این گونه‌های گیاهی در معرض خشک شدن هستند. علاوه بر این، گیاهانی که در کویر می‌رویند، زیستگاه بسیاری از جانداران این مناطق هستند.
3-کاهش ذخیره آب گیاهان کویری: از آن‌جا که خشکسالی تهدیدی جدی برای مناطق کویری است، احداث سد بر روی رودخانه‌های محلی، ذخیره آب زیرزمینی کویر را کاهش می‌دهد و باعث از بین رفتن گیاهان کویری می شود.
5- گرم شدن کره زمین یکی دیگر از دلایلی است که باعث افزایش بروز خشکسالی میشود و قطعا فعالیت‌های انسان در پدیدن آمدن آن تاثیر زیادی دارد.
چطور در سفرهایمان به کویرها و بیابان‌ها از محیط زیست محافظت کنیم؟
1.از کندن گیاهان و یا شکستن شاخه‌های آنها اکیدا خودداری کنید. علی رغم خشک به نظر رسیدن گیاهان این منطقه، این گیاهان زنده بوده و مامن و منبع تغذیه بسیاری از جانواران این منطقه می باشند.
2.هنگام آفرود در کویر به رانندگان و کویرنوردان عزیز توصیه اکید می‌کنیم که یک سافاری مسئولانه داشته باشند. در مسیرهای درست، و در یک خط واحد پشت سر لیدر سفر مسیر را دنبال کنند و از خارج شدن از خط اصلی خودداری نمایند. این امر موجب کاهش آسیب به گیاهان و حیوانات این محیط که ممکن است در زیر شن‌ها پنهان شده باشند می شود.
3.گیاهان را به هیچ عنوان با خودرو زیر نگیرید.
4.زباله‌های خود را در کویر با این تفکر که یک محیط بیابانی و بی ارزش است رها نکنید. این محیط دارای ارزش‌های زیستی و جانوری بسیاری بوده و زباله‌ها باعث به خطر افتادن حیات این گونه‌ها، آلودگی خاک و هوا می‌شوند.
5.لطفا از سوزاندن زباله‌های خود در کویر اکیدا خودداری کرده و آنها را در پلاستیک های زباله جمع و تا اولین آبادی و محل دفع (سطل‌های زباله) حمل نمایید.
6.از استفاده از مواد مخدر، نوشیدنی‌های الکلی و... در محیط کویر که منجر به از خود بیخود شدن، رفتارهای نمایشی، هیجانی و غیر عقلانی که منجر به آسیب به خود، همسفران، حیات وحش و یا محیط زیست میشود جدا خودداری نمایید!
7.از ایجاد آلودگی صوتی مانند پخش موزیک با صدای بسیار بلند که منجر به سلب آسایش گونه‌های جانوری ساکن در منطقه میشود خودداری کنید.
8.در مناطق روستایی پیش از رسیدن به کویر، در کنار باغچه‌ها و مزارع مردم محلی با سرعت آهسته حرکت کنید چرا که غبار بپاخواسته ناشی از سرعت بالای خودرو دارای نمک و املاحیست که به کشت آنها آسیب وارد می‌کند.
9. فاصله ایمن را از حیات وحش حفظ کنید. هرگز به حیوانات غذا ندهید چرا که این رفتار می‌تواند رفتار طبیعی آنها را مختل کند.
10. اشیاء طبیعی مانند سنگ‌ها، گیاهان و... را همانطور که یافتید رها کنید.
11. روی تنه درختان، برگ‌های کاکتوس، بقایای تاریخی، سنگ‌ها، دیوارها و... یادگاری ننویسید و از حکاکی روی آنها جدا خودداری فرمایید!
12. اگر با حیوانات سفر می‌کنید توجه داشته باشید که آنها می‌توانند بسیاری از گیاهان و حیوانات بیابانی را از بین ببرند. غذاهای مورد نیاز آنها را همراه داشته باشید و اجازه شکار یا بازی حیوان خانگی خود با حیات وحش ساکن در محیط را ندهید. همچنین در نظر داشته باشید که هوای کویر بسیار خاص است و ممکن است برای همه حیوانات مناسب نباشد. همچنین برخی از حیوانات خانگی در زنجیره‌های پایینتری در چرخه غذایی حیات وحش کویرها و بیابان‌ها قرار دارند. مراقب حیوان خانگی خود باشید و آنها را در کویر رها نکنید.
نکته پایانی
کویرها، وسعت زیادی از ایران را به خود اختصاص داده اند و می‌توان در هر گوشه‌ای از کشورمان، کویر‌های زیبا و منحصر به فردی را مشاهده کرد. کویرنوردی نیز یکی از لذت‌های هیجان‌انگیز است و زمانی می‌توان این لذت را دو چندان نمود که مراقب طبیعت باشیم.
